SHEHIDLER - ERMENILER HAQQINDA 3

III FESİL

Ermeniler en yeni dövürde

1. Ermeni daşnak hökumetinin faaliyyeti

«...Siz ermenileri sekkiz yaşında pak va mesum bir qız kimi tesevvur edirsiniz. Bu fikirda çox yanılırsınız. Halbuki ermeniler özlerinin son vehşi davranışları ile ne qeder qantöken bir xalq olduqlarını qeyd-şartsiz isbat etmişlar».

Lord Kerzon Mart 1920

1917-ci ilin oktyabr çevrilişi neticesinde çarizmin devril¬mesinden sonra Rusiya imperiyasının dağılması ermeni daşnaklarının bezi planlarının heyata keçirilmesi üçün elverişli zemin yaratdı. Bu dövrde yaradılmış Zaqafqaziya Federasiyası bir ermeni korpusu teşkil etmişdi. Bu korpus diger ermeni bandit destelerile birlikde yeniden Erzurum, Erzincan, Bay¬burt ve Gümüşxanada dinc türk ehalisini mehv etmek emeliyyatlarına başlamışdılar (1).

Ermeniler müselmanlara qarşı etdikleri zülm ve qetliamla, başlanğıcda onları teşviq eden rus zabitlerini ve yazarlarını bele heyrete salmışdılar. 1917-1918-ci illerde ermenilerin töretdikleri vehşilikler ve qetliamlar rus konsulları ve zabitlerin¬den general Odişelidze, general Nikolayev, general Bolkovitinov, general Prjevalski, general Mayevski, podpolkovnik Tverdoxlebov, doktor Xoroşenko ve bir çox başqalarının öz meruzelerinde, xatirelerinde, teleqram ve mektublarında qeti bir şekilde öz eksini tapmışdır.

Birinci Dünya müharibesinin sonunda ermeni daşnak bir¬leşmeleri terefinden İrevan, Eçmiedzin, Zengezur, Naxçıvan, Şerur ve Dereleyiz qezalarının kendlerinde azerbaycanlılara qarşı yüzlerle qanlı cinayetler töretdiler. Ermenilerin elinde olan metbuat orqanları bu haqda xeyli materiallar derc etmişdiler. Ermeni daşnak başçılarından biri olmuş A.emiryan yazırdı ki, «tekce İrevan quberniyasında daşnaksakanlar terefinden 200 azerbaycanlı kendi dağıdılmışdır» (2).

Azerbaycanlıların soyqırımını töretmekde daşnakların meqsedi dövletçiliyi olmayan ermeniler üçün süni şekilde müselmanlardan temizlenmiş boş bir erazi yaratmaqdan iba¬ret idi. Yalnız bele bir erazide ermeniler özleri üçün muxtar bir qurum yaratmaq iddiası ile çıxış ede bilerdiler.

Azerbaycan türklerinin ermeni daşnakları terefinden dağıdılmış, yandırılmış ve mehv edilmiş yaşayış meskenlerini öz gözleri ile görmüş amerikalı zabitler olduqca maraqlı melumatlar vermişler. Osmanlı imperiyasında Amerika qüvvelerinin komandanı admiral Mark Bristol öz gündeliyinde yazırdı ki, «Men general Dro ile birlikde xidmet etmiş öz zabitlerimin melumatlarına esasen bilirem ki, müdafiesiz kendler evvelce bombalanır, sonra zebt edilir, qaçıb gede bilmemiş sakinler vehşilikle öldürülür, kend talan edilir, bütün malqara aparılır ve sonra ise kend yandırılırdı. Müselmanlardan yaxa qurtarmaq üçün bütün bunlar sistematik şekilde heyata keçirilirdi» (3).

Belelikle, Qafqazda yaranmış xaosdan istifade eden ermeni daşnakları tarixi Qerbi Azerbaycan torpaqları hesa¬bına özlerine dövlet qurdular. Semyuel haqlı olaraq yazırdı ki, «üç min ilden artıq bir müddetde dövletçiliyi olmayan, indi ise ermeni reallıqlarına deyil, yalnız ermeni iddialarına esaslanaraq ermenilerin dövlet yaratmağa çalışması netice¬sinde müttefiqlerin müsteqil Ermenistan yaratmaq qerarı qeribe görünürdü» (4).

Tesadüfi deyildi ki, Fransanın Baş naziri Klemanso bu toplumla bağlı demişdi ki, «qaynayıb-qarışmaq üçün ermeni¬ler qorxulu xalqdır; bir qayda olaraq onlar çoxlu pul isteyir, evezinde ise heç ne qaytarmırlar» (5).

Alman işğalçılarına arxalanan Daşnaksütyun 1918-ci il mayın 28-de Ermeni Milli Şurası adlanan qurumda «müsteqil» Ermenistan Respublikasının yaradılması haqqında qerar qebul etdi. Ermeni tarixçisi Lalayan yazırdı ki, «Milli» Şura, özünü «ermeni qezalarında vahid hakimiyyet» sayaraq hökumet teş¬kil etmeyi Ov. Kaçaznuniye tapşırdı. Ov. Kaçaznuni Erme¬nistana gederek başkesen Aram paşa (daxili işler naziri), er¬meni xalqının celladı Al. Xatisyan (xarici işler naziri), avan-türist Axverdov (herbi nazir) ve başqalarından ibaret terkibde daşnak hökumeti yaratdı (6).

Xezinesi boş, iqtisadi bünövresi olmayan, dövletçilik ve dinc quruculuq verdişleri olmayan daşnak liderleri öz fealiyyetlerine neden ve nece başlamaq lazım geldiyini bilmirdiler. Mehz buna göre de Hovanesyan qeyd edirdi ki, ermeni nümayendeleri «Ermenistan üçün ayrılmış balaca qayalıq erazide dövletin mövcudluğu üçün neler edilme¬lidir?» (7) sualı qarşısında aciz qalmışdılar.

Ermeni daşnak hökumetinin paytaxt şeheri olmadığına göre ermeni rehberlerinin döne-döne xahişinden ve acizane yalvarışlarından sonra Azerbaycan Xalq Cümhuriyyeti İrevan şeherini xüsusi fermanla Ermeni daşnak hökumetine bağışladı. (Xatırladırıq ki, Müsieqil Azerbaycan Respublikası bu gün de hemin qerarı leğv etmek ve İrevan şeherine etraf erazileri ile birlikde erazi iddiası ile çıxış etmek hüququnu özünde saxlayır. Çünki bu addım o zaman mehriban qonşuluq namine atılmışdı).

Amerikan müellifi Semyuel yazırdı ki, «Mövcudluğunun ikinci günü Azerbaycan İrevan şeherini Ermenistan Respublikasına verdi. Axı, müsteqilliyini elan etse de, Ermenistanın siyasi merkezi yox idi. Yeni ölke olan Ermenistan cemi 400.000 nefer sakini ile yalnız İrevan ve Eçmiedzin rayonlarından ibaret idi» (8).

Bu dövrde Ermenistanın veziyyetine toxunan Hovanesyan yazırdı ki, «netice etibarı ile Ermenistanın bir ölke kimi yaşaması ağlabatan görünmürdü. O heç de tarixi Ermenistanın uğrunda esas mübarize getmiş böyük yaylasında deyil, bütün mahiyyetinde rus möhürü olan ucqar eyaletde mövcud idi. Ge¬rek Qafqazdakı yarım milyon Türkiye ermenisi üçün hökumet ve azad edilmiş Ermenistanın paytaxtı İrevanda deyil, ya Ka¬rinde (erzurum), ya Vanda, ya da hetta Kilikiyanın esas şeherinde yerleşeydi. Onlar sonsuz sebrsizlikle indi qerb terefdeki üfüqün arxasında qalmış evlerine qayıtmaq üçün imkan gözleyirdiler» (9).

Belelikle, 1918-ci il iyulun ortalarında Ermeni daşnak hökumeti Tiflisden İrevana köçdü. Orada Daşnak partiyasının rehberliyi altında iri ermeni ticaret-senaye burjuaziyasının diktaturası quruldu. Lalayan sonralar yazırdı ki, «eksinqilabi daşnak hökumetinin daxili siyasetinin mahiyyeti ölke zehmetkeşleri arasında milli nifreti qızışdırmaqdan, Ermenistan erazisinde yaşayan azerbaycanlı ehalini fiziki cehetden mehv etmekden ibaret idi» (10). Bu sözleri başqa xalqın nümayendesi deyil, mehz ermeni alimi söyleyir.

Lalayan daha sonra yazırdı ki, eksinqilabi daşnaksütyun 1918-ci ilde Ermenistanda ağalığa nail olaraq ölke teserrü-fatını bünövresinedek dağıtdı, fehle ve kendlilerin inqilabi çıxışlarını qan içinde boğdu. Tesadüfi deyil ki, Daşnaksütyun özünün 30 aylıq ağalığı dövründe (may 1918 — noyabr 1920) azerbaycan ehalisinin 60 faizini yer üzünden sildi (11).

Ermeni daşnakları qesden, bilerekden azerbaycanlı türk ehalisinin qırılması siyasetini yeridirdiler. Ermeni müellifi Hovanesyan bu faktı tesdiq ederek yazırdı ki, tekce «1918-ci ilin evvellerinden avqustun 1-dek 300 müselman kendinin dağıdılması haqqında melumat vardı. aşkara çıxmışdı ki, altı kendin kişileri öldürülmüş, onların qadınları ise ermeni döyüşçülerine hediyye edilmişdir. Azerbaycan öz torpaqlarının bir hissesinin ve adamlarının itkisi hesabına başa gelen bele vehşiliklere daha döze bilmez» (12).

Ermeni daşnakları Azerbaycanın tarixi erazileri olan Zengezur ve Qarabağ bölgelerine erazi iddialarından el çekmek istemirdiler. O zaman bu ağlabatmayan fikir bezi ermeni milletçileri terefinden de redd edilmişdi. Anastas Mikoyan RK(P MK-ya, Lenine ünvanladığı 22 may 1919-cu il tarixli meruzesinde xeber verirdi ki, «Ermeni hökumetinin casusları olan daşnaklar Qarabağın Ermenistana birleşdirilmesine çalışırlar. Lakin bu, Qarabağın ehalisi üçün Ba¬kıda öz yaşayış menbelerinden mehrum olmaq ve heç bir zaman ve heç ne ile bağlı olmadıqları İrevanla talelerini bağlamaq demek olardı» (13).

Ermeni daşnak ordusu 1920-ci ilin martında Novruz bayramının birinci gecesi qefilden xaincesine Azerbaycan Respublikası üzerine hücuma keçdi. (Xatırlayaq ki, ermeni herbi birleşmeleri 1918-ci ilin martında mehz Novruz bay¬ramı günleri Bakıda ve diger şeherlerde müselman ehalinin soyqırımını töretmişdiler). Hemişe olduğu kimi bu defe de ermeni silahlı birleşmeleri müselman ehalisine qarşı «yandırılmış torpaq» siyaseti yeridirdiler.

Müharibe başlayan kimi, ermeni qoşunları eyni zamanda İrevan, Zengezur, Naxçıvan ve Qarabağ bölgelerinde ayrı-ayrı silahlı ermeni destelerinin feal kömeyi ile müselman ehalinin qırğınlarını töretdiler. Yeni Beyazitli daşnak «qehremanlarından» biri olan Varam 1920-ci ilde öz «igidliklerini» tesvir ederek vicdan ezabı çekmeden qürrelenerek deyirdi ki, «men Basarkeçerin türk ehalisini qırdım. Ancaq bezen adamın gül¬leye heyfi gelirdi. Bu itlere qarşı en etibarlı üsul odur ki, döyüşden sonra sağ qalanları yığıb quyulara doldurasan ve üstlerine ağır daşlar tökesen ki, birdefelik yer üzünden silinsinler. Men bele de etdim. Bütün kişileri, qadınları ve uşaqları yığıb işleri¬ni bitirdim, sonra onları quyulara töküb, üstünü daşla doldur¬dum...» (14).

Daşnak qoşunlarının baş komandanı Nakaçakyan yazırdı ki, «tekce strateji nöqteyi-nezerden Qarabağın ele keçirilmesi böyük uduşdur; bu, şimal terefden Zengezurun tehlükesizliyine verilen teminatdır ve Ordubad erazisini de zebt etmekle Zengezurun Naxçıvan terefden emin-amanlığı yaranacaqdır». O sözlerine davam edirdi ki, belelikle, Şerur Naxçıvan Azerbaycandan aralı salınacaq ve hemin erazinin yeniden ilhaqı üçün şerait yaranacaqdır» (15).

Amerikalı müellif Semyuel yazırdı ki, «bu müharibe erzinde xristian ermeniler Azerbaycanın 115 kendini xaraba qoydular, 7.000 neferden çox adamı öldürdüler ve 50.000-den çox müselmanı ev-eşiyini ataraq qaçmağa mecbur etdiler. Lakin azerbaycanlılar döyüşe atılan kimi ermeniler qaçıb getdiler» (16).

1920-ci ilin mayında ise Ermenistan fehle ve kendlilerinin «üsyanı» yatırıldıqdan sonra daşnak ordusu azerbay¬canlı ve kürd kendlerini bombardman etdi. Ermeniler dinc sa¬kinleri, kürdleri ve türkleri «müselmanlar — bizim düşmenlerimizdir» şüarı altında qetle yetirdiler. Bu dövrde cebhe xettinden Tozarski ve Sviridovun imzası ile Serqo Orconikidzeye gönderilmiş raportda deyilirdi ki, «Şerur rayonunun Araz sahi¬linde Uluxanlı stansiyasından Naxçıvanadek müselmanların yaşadıqları bu yerler, eslinde çemenzar bir gülüstan idi. İndi bura ölüm ve qoxusaçan meyitler vadisine dönüb. Şerurun bütün ehalisi 1918-1920-ci illerde Ermenistan Respublikasının hökumet qoşunları terefinden silah gücüne mehv edilmiş, sağ-salamat qalanları da Türkiyeye qovulmuşdur. Onların bütün emlakı ise hazırda Njdehin yuvasını mühafize etmekde olan mauzerçiler terefinden talan olunub. Beşeriyyet tarixine hele indiyedek bele vehşilik belli deyil» (17).

Ermeni menbeleri daşnakların qeyri-ermenilere qarşı apardıqları soyqırım siyasetinin facieli neticeleri ile bağlı olduqca maraqlı melumatlar qeyd etmişler. Bele ki, daşnakların hakimiyyetde olduğu iki il yarım müddet erzinde Ermenistanda (Qerbi Azerbaycanda) yaşayan ehali 35,5 faiz azalmışdı. Bununla yanaşı, türklerin sayı 77 faiz, kürdler 98 faiz, yezidler 40 faiz azalmışdı (18).

Bununla elaqedar olaraq ermeni müellifi Zaven Korkodyan yazırdı ki, 1918-1920-ci illerde daşnak mauzerçileri Ermenistanda yaşayan 575 min azerbaycanlıdan 565 min neferini qanına qeltan etmiş ve yaxud silah gücüne didergin salmışdır» (19).

Bütövlükde ise daşnak mauzerçileri 1905-1907 ve 1918-1920-ci iller erzinde 500 minden artıq azerbaycanlını indiki Ermenistan erazisinde qetle yetirmişdiler. Daşnakların teqiblerinden canlarını qurtaran türk müselman ehalisinin bir hissesi Naxçıvan zonasında Araz qırağına gelib cemleşmişdiler. Bu barede rus ordusunun 28-ci diviziyasının reisi Nesterovski 1920-ci ilin sentyabrında XI Qızıl Ordu¬nun reisine yazırdı: «Daşnakların töretdikleri soyqırımdan qaçıb canlarını xilas ede bilen diderginler gelib Naxçıvan rayonunda qerar tutmuşlar. Onların sayı milyona çıtır. Veziyyetleri dözülmezdir. Araz qırağında lüt, ac, taqetsiz qalıblar. Günde 500 neferedek qoca ve uşaq ölür. Üzümüze gelen payız ve qış, aclıq ve şaxtalar buradakı bu qaçqınların hamısını qıra biler» (20).

2. Ermeniler sovet hakimiyyeti illerinde

«İngilterenin iradesi ile çar imperiyasının xarabalıqları üzerinda 1918-ci ilde yaradılıb, qısa bir ömür süren ermeni respublikası, bütün tarix boyu mövcudiyyeti qeyde alınan yegane müsteqil ermeni dövleti idi». Jorj de Malevil

1920-ci ilin aprelinde XI Sovet Ordusu Azerbaycan Xalq Cümhuriyyetini işğal etdikden sonra Bakıda Azerbaycan sovet hökumeti teşkil olundu. Azerbaycanda hakimiyyet başına ekseriyyeti ermeni ve ruslardan ibaret antimüselman, antitürk ehvali-ruhiyyeli bir güruh getirildi. İlk günlerden Azerbaycan kommunistleri ermeni «qardaşlarına» dostluq yardımını esir¬gemediler.

Yenice yaradılmış Ermenistan Sovet Respublikası heç bir iqtisadi bazaya malik olmadığına göre kenardan yardım olmadan heç bir neçe hefte de yaşaya bilmezdi. (Xatırladaq ki, 1920-1991-ci illerde Sovet İttifaqının mövcud olduğu dövr erzinde Ermenistan dövleti hemişe dotasiya hesabına yaşa¬mışdır). Bele ki, bolşevik rehberlerinden biri Q.Orconikidze 1920-ci il dekabrın 5-de Ermenistan inqilab Komitesinin sedri S.Kasyana bildirmişdi ki, Ermenistan Respublikası üçün artıq Bakıda XI Qızıl Ordu hisseleri terefinden 40 vaqon erzaq ve müxtelif mallar hazırlanmışdır (1).

Bütün bunlar, 1920-ci ilin yayında bolşevik qoşunları terefinden Azerbaycan kendlerinden, qesebelerinden soyulub talan olunmuş, zorla müsadire edilmiş taxıl ve diğer erzaq mehsulları idi.

Tanınmış sovet diplomatı Q.V.Çiçerin ermeni millet¬çilerinin riyakarlığını xarakterize ederek 1922-ci il dekabrın 8-de Lozanna konfransında demişdi: «Bütün Serqde işğalçı siyasetin aparıcıları, xarici kapitalın ağentleri, xain ve satqın ermeni daşnaklarıdır» (2).

Bu fikri ermeni müelliflerinin özleri de etiraf edirdiler. Yarandığı günden rus imperiyasının elinde bir alete çevrilen Daşnaksütyun partiyası hemişe şer qüvve rolunu oynamışdır. Ermeni müellifi H.Azatyan bununla elaqedar olaraq ya¬zırdı ki, «Şerqi feth etmek yolunu rus burjuaziyasının üzüne açan mehz «Daşnaksütyun» partiyası olmuşdu. Bu partiya rus burjuaziyasının planlarının heyata keçirilmesine kömek eden bir vasiteye çevrilmişdir» (3).

Sovet hakimiyyeti illerinde davam etdirilen «Türksüz Ermenistan» siyaseti müharibeden sonra özünün yeni merhelesine qedem qoydu. Bu meqsedle Ermenistan Respublikasında, yeni tarixi Qerbi Azerbaycan torpaqlarında arzuolunmaz şexsler hesab olunan aboriğen azerbaycanlı türk¬lere qarşı bir neçe defe resmi deportasiya emeliyyatı heyata keçirildi. Bele ki, 1947-ci il dekabrın 23-de SSRİ Nazirler Soveti «Ermenistan SSR-den kolxozçuların ve başqa azer¬baycanlıların Azerbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülmesine dair» 4083 saylı qerar qebul etdi. Qerarın 1-ci ve 11-ci bendlerinde deyilirdi:

«1948-1950-ci illerde Ermenistan SSR-den 100 min kolxozçu ve diğer azerbaycanlı ehali könüllü olaraq Azer¬baycan SSR-nin Kür-Araz ovalığına - 10 mini 1948-ci ilde, 40 mini 1949-cu ilde ve 50 mini 1950-ci ilde köçürülsün», «Ermenistan SSR Nazirler Sovetine icaze verilsin ki, azer¬baycanlı ehalinin Azerbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülmesi ile elaqedar onların boşaltdıqları tikililerden ve yaşayış evlerinden xaricden Ermenistana gelen ermenileri yerleşdirmek üçün istifade etsin» (4).

1988-1991-ci iller erzinde azerbaycanlı türkler indiki Ermenistan erazisindin, yeni özlerinin tarixi dede-baba yur¬du olan Qerbi Azerbaycan erazisinden tamamile qovuldular. Pompeyev bununla elaqedar olaraq hele 1992-ci ilde yazırdı ki, «artıq melumdur ki, azerbaycanlıların Ermenistandan qovulması ne qeder qanlı olmuşdur: cemi 216 nefer, o cümleden 57 qadın, 5 körpe ve müxtelif yaşlarında 18 uşaq öldürülmüşdü; ermeni milletçilerinin ele keçirdikleri qenimet 172 azerbaycanlı kendi, 8 min kvadrat kilometr torpaq, yeni DQMV-nin sahesinden iki defe çox erazi oldu» (5).

1991-ci ilde SSRİ dağıldıqdan sonra Ermenistan Respublikası öz müsteqilliyini elan etse de, işde faktiki olaraq Rusiyanın regionda mühüm herbi-siyasi müttefiqi olaraq qaldı. Erme¬nistan Respublikası hele Sovet dövleti çerçivesinde Kremlin fitvası ile müsteqil Azerbaycana qarşı başladığı tecavüzkarlıq hereketlerini elan olunmamış müharibe ile evez etdi. Bele bir şeraitde, dünya ictimaiyyetinin bigane münasibeti, böyük dövletlerin susması neticesinde Ermenistan Respublikasının ni¬zami ordu hisseleri ile birlikde Xankendinde ve Ermenistan erazisindeki Rusiya herbi hisseleri Azerbaycan Respublikasının erazi bütövlüyünü pozaraq onun erazilerinin 20 faize qederini işğal etdiler. Neticede Azerbaycan Respublikasının bir sıra şeherleri (Şuşa, Laçın, Zengilan, Qubadlı, Cebrayıl, Füzuli, Ağdam, Kelbecer, Xocalı ve b.), 900-den çox yaşayış menteqesi ermeni, rus ve xaricden getirilmiş muzdlu birleşmelerin kömeyi ile işğal edilerek yandırılmış ve mehv edilmişdir. Tekce Xocalı şeherinin işğalı zamanı minlerle sakin mehv edilmiş, minlerle dinc ehali esir götürülmüşdür.

Bütün bunlarla yanaşı işğal prosesinde 6.000-e yaxın senaye ve kend teserrüfatı müessisesi, 4.366 sosial-medeni obyekt, o cümleden 690 orta mekteb, 490 sehiyye obyekti, 982 kitabxana, 22 muzey, 6 dövlet teatrı ve başqa obyektler qaret olunmuş, yandırılmış ve dağıdılmışdır. Herbi emeliyyatlar gedişinde 30 mine yaxın Azerbaycan vetendaşı helak olmuş, 50 min neferden artıq adam yaralanmış ve şikest olmuşdur.

Bunlardan başqa 4.922 nefer itkin düşmüş (onların çoxunu ermeniler mehv edib yandırmış ve yaxud da kütlevi mezarlıqlarda basdırmışlar, ola bilsin ki, onların bir hissesini xüsusi meqsedlerle hele de mexfi hebs düşergelerinde saxlayırlar), 783 nefer ermeni silahlı qüvveleri terefinden esir ve girov götürülmüş, 2 milyondan çox dinc sakin öz doğma yurd-yuvalarından didergin salınmışdır.

3. Ermeniler ve Azerbaycan türkleri

«Zaqafqaziya ve Azerbaycan türklerini Kiçik Asiya türklerinden ayıran ermeni xalqı türk tayfasının bedenine çaxılmış bir pazdır» - ,ZJJK. KupaKocHH. 3anaaııaH ApMeHHH B rogbi nepeon Mnpoeon BOHHH. EpeeaH, 1971, C. 411

Ermeniler tarixen özlerinin en xoş ve azad çağlarını müselman türk dövletlerinin, o cümleden de hemişe Qafqaz bölgesinde aparıcı, üstün amil olan Azerbaycan dövletlerinin terkibinde yaşamışlar.

Qeyd edek ki, Azerbaycanın qedim Albaniya dövletinin erazisinde ermeniler yaşamamışdılar. Antik müellifler¬den Plutarx, Qafqazın aborigen ehalisi haqqında behs eder¬ken yazırdı ki, «...Pompey Qafqazda yaşayan xalqların erazisinden keçdi^ Orada bu xalqlardan en başlıcası albanlar ve iberler idiler» (1).

Ümumiyyetle, ermenilerin Qafqaz bölgesinde yaşayan etnos kimi xatırlanması eslinde XIX esrin evvellerine aiddir. Bunu rus müellifi Bronevski de tesdiq edir. O, hele 1823-cü ilde çap etdirdiyi kitabında yazırdı ki, «Peterburq Elmler Akademiyasının akademiki İ.Gildenştedt (XVIII esr), Qafqaz xalqları arasında yeddi dil dialektini ferqlendirmişdi: tatar (azerbaycanlı — A.M.), abxaz, çerkez, osetin, kistin, lezgi, gürcü, onların arasında ermeniler haqqında xatırlanmır» (2).

Ermeniler XI-XII esrlerde merkezi Naxçıvan olan Azer¬baycan Atabeyler dövletinin hakimiyyeti altında olmuşlar. Atabeylerden sonra onlar monqol-tatar xanlarının hakimiyyeti altına düşdüler. Bundan sonra ise indiki Ermenistan erazisi, yeni Qerbi Azerbaycan torpaqları yeniden Azerbaycan dövletlerinin — Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu ve Sefevi dövletlerinin hakimiyyetleri altında olmuşdur.

Meselen, ermeni salnamesinin melumatına göre, Atabey Eldeniz «.. .xristianları sevir ve ölkenin abadlığına qayğı gös¬terirdi», o «xeyirxah xasiyyeti ve sülhseverliyile ferqlenirdi» (3). Diger ermeni qaynaqları da qeyd edirdiler ki, «onun hakimiyyeti illerinde bir çox ölkelerde sülh hökm sürdü» (3).

Hetta Qafqaz bölgesini ele keçirmiş diger böyük müselman dövletleri bele ermeni etnosunun normal yaşayışına neinki heç bir manee yaratmamışlar, eksine onlara bir sıra imtiyazlar ve üstünlükler vermişdiler. Ermeni tarixçisi Manvel Zülalyan yazırdı ki, «müselman istilaçıları monastrların feodal maraqlarına toxunmurdular» (4).

Qaraqoyunlu dövletinde ermeni dini feodallarına dostluq münasibetleri beslenilirdi. Lakin bele bir xoş münasibetden istifade eden ermeni keşişleri teokratik dövlet qurumu yaratmağa çalışırdılar. Bu meqsedle katolikosun iqametgahı Sisden Eçmiedzine köçürülmüşdü.

Zülalyan qeyd edirdi ki, Azerbaycan hökmdarı «Uzun Hesen hemişe ermeni keşişlerini ve varlı tebeqelerini hima¬ye edirdi». Hemçinin Ağqoyunlu hökmdarı Avropa ölke¬lerine sefirlik göndererken bir xristian kimi ermenilerden diplomatik nümayende heyetlerinin terkibinde istifade edirdi. Bele diplomatlardan biri iri ermeni taciri Xoca Mirak idi. Maraqlıdır ki, Uzun Hesen herbi yürüşler zamanı ermenileri esir almırdı. Onlara zeif mexluq kimi baxırdı. Bunu ermeni müellifi Zülalyan da tesdiq edirdi.

Azerbaycan hökmdarı I Şah İsmayıl hele uşaq vaxtı Axtamar adasında olarken onun etrafında ermeniler xüsusi canfeşanlıq göstermişdiler. Zekeriyye Kanakertsi yazırdı ki, bu amil Şah İsmayılın sonralar ermenilere münasibetde yeritdiyi siyasete öz tesirini göstermişdi (5). Şah İsmayılın fermanı ile Revanqulu xan Çuxursed şeherinde qala tikdirmiş ve onun adı ile bu qala Revan (İrevan) adlandırılmışdı. İrevan sözü ise yalnız XVI esrin sonlarından Çuxursed sözü ile sinonim kimi işlenilmişdir.

Çağdaş ermeni tarixçileri Qerbi Azerbaycan torpaqlarını Çuxursed vilayeti deyil, saxtakarlıqla «Şerqi Ermenistan» ad¬landırırlar. Bütün tarixi qaynaqlarda ise İrevan xanlığının erazisi Çuxursed vilayeti adlanır. Ermenilerin tesiri altında «Böyük Sovet Ensiklopediyası»nda İrevan xanlığından behs olunaraq yazılmışdır: «İrevan xanlığı 1604-cü ilde İran şahı I Abbas terefinden Şerqi Ermenistan erazisinde yaranıb, ilk beylerbeyisi Emirqune xan (1604-1628) teyin edilmişdir. XVIII esrin ortalarından bu vezife irsi olur».

Gürcü tarixçisi Payçadze Q.Q. «Şerqi Ermenistan» termini işletmeden yuxarıda deyilen fikirlerle, yeni İrevan xanlığının tarixi Azerbaycan torpaqlarında salındığını tesdiq edirdi. O qeyd edirdi ki, «XVIII esrin ortalarından İrevan xanı vezifesi irsi oldu. Bu cehetden İrevan xanlığı dövlet idareçiliyi aparatı kimi ermeni deyildi» (6).

Hemçinin maraqlıdır ki, I Şah İsmayılın mehz Çuxursed vilayetine hakim teyin etmesi haqqında 1507-ci ilin martında verdiyi yazılı fermanın suretini professor A.Papazyan öz ki¬tabında 8,9 saylı sened kimi vermişdir (7).

1507-ci ilden 1736-cı ile qeder, yeni Sefevilerin hakimiyyeti dövründe hemişe Çuxursed beylerbeyileri azerbay¬canlı türk tayfalarından olduğu kimi, 1828-ci ile qeder İrevan hakimleri de azerbaycanlılar olmuşlar. 1673-cü ilde fransız seyyahı Jan Şarden İrevanda olarken Sefiqulu xan Çuxursed beylerbeyi ve Revan (İrevan) hakimi idi. Şarden onu edaletli serkerde, alim kimi qeyd etmişdir. Çuxursed vilayeti ve onun merkezi şeheri İrevanın bütün mülki ve inzibati idare işçileri türk qızılbaş tayfasından çıxma şexslerden ibaret idi. Eslinde İrevan ehalisinin ekseriyyeti azerbaycanlılardan ibaret idi. Jan Şardene göre 1673-cü ilde İrevanın özünde 800 ev olmuşdur. Şarden bu evlerde yaşa¬yanların hamısının müselman olduğunu tereddüd etmeden yazmışdır (8).

Ermeni tarixçisi Yervand Şaheziz de Şardenin fikrine şerik çıxaraq eyni qenaetde olduğunu bildirmişdi (9).

Fransız seyyahı Şarden ermenilerden behs ederek yazırdı ki, «çox yoxsul, felaketli, nadan ve cahil bir milletdir. On bir esr tamam müselmanların hakimiyyeti ve hökmranlığı altında yaşamış, qul ve nökerçiliye mehkum olmuşlar».

Bu bir inkaredilmez faktdır ki, Şimali Azerbaycanın Rusiya imperiyasına birleşdirildiyi dövredek indiki Azer¬baycan erazisinde ermeniler cem halda yaşamamışlar. Bu erazilerde ermeni etnosu kimi, ermeni toponimleri de cüzi azlıq teşkil etmişler. Ermeni alimi Parsamyan yazırdı ki, «Rusiyaya birleşene qeder indiki Ermenistanın 169155 ne¬fer ehalisinin 33,8 faizi ermeni, 49,7 faizi ise müselman (azerbaycanlı) idi» (10).

Göründüyü kimi, Parsamyanın qeyd etdiyi bu reqem 1827-ci iledek olan melumatı eks etdirir. Xatırladaq ki, artıq 1804-cü ilden başlayaraq ermeniler axın-axın İran erazisinden Şimali Azerbaycan torpaqlarına gelib meskunlaşırdılar.

Yaxud da burada ikinci bir cehete nezer salaq. Parsamyan yazırdı ki, «İrevan xanlığı 15 mahala bölünürdü — Qırx¬bulaq, Zengibasar, Germibasar, Vedibasar, Şerur, Sürmeli, Derekend Parçanise, Saatlı, Talin, Seyidli-Axsaxlı, Serdarabad, Karbibasar, Aparan, Dereçiçek, Göyce» (11).

Burada bele bir sual oluna biler. Baxın görün, ermeni mellifinin yuxarıda sadaladığı adlar içerisinde ermeni menşeli sözler varmı?

Melum olduğu kimi, qedim dövrlerden Azerbaycanın Qarabağ bölgesinin dağlıq hissesinde ekseriyyeti türkdilli xalqlardan ibaret olan alban tayfaları yaşamışlar. Sonralar tedricen albanların ekseriyyeti Azerbaycan xalqının terki¬binde müselmanlaşdılar, kiçik bir azlığı ise ermenilere qarı-şaraq ermenileşdi (12).

Hazırda Qarabağ ve Ermenistan ermenileri arasında mövcud olan ciddi ferqler de bunu bir daha sübut edir. Bunu XX esrin evvellerinde Eçmiedzin sinodunun prokuroru A.Frenkelin rus imperatoruna gönderdiyi arayışdan da görmek olar. Frenkel imperatora teqdim edilmek üçün en Müqeddes Sinoda gönderdiyi arayışda yazırdı: «Zaqafqaziyada olduqca maraqlı faktla qarşılaşırıq: Tiflis ermenileri (gürcü tesirli), Akulis, Yelizavetpol ve Qarabağ (İran tesirli) ermenileri ve Axalsıx, Axarkelek (Türkiye tesirli) ermeniler demek olar ki, birbirlerini başa düşmürdüler ve onların arasında nigah nadir hallarda olurdu» (13).

Melum olduğu kimi, Qarabağın dağlıq hissesi en qedim zamanlardan neinki Azerbaycanın ayrılmaz terkib his¬sesi, hem de onun merkezi eyaletlerinden biri olmuşdur. Qedim ve erken orta esrlerde Dağlıq Qarabağın erazisi qedim Azerbaycan dövleti olan Qafqaz Albaniyasının terkibi¬ne daxil idi.

Qarabağın dağlıq hissesinin tarixi Azerbaycan torpaqları olmasını ermeni tarixçisi Ter-Qriqoryan da haqlı olaraq tesdiq edirdi. Bu ermeni alimi Arsaq vilayetini tesvir ederek yazırdı ki, Dağlıq Qarabağ qedim zamanlardan daha geniş Arsaq eyaletinin bir hissesi idi. Arsaq ise Azerbaycan eya¬letlerinden biri olan — Albaniyanın bir hissesidir» (14).

V esr müellifi Movses Xorenatsi ve VII-VIII esrlerde yaşamış Musa Kalankatlı Albaniyanın I esrdeki serhedleri haqqında yazırdılar ki, onun cenub serhedi Araz çayı boyun¬ca keçir (15).

I-III esrlerde ise, gürcü müellifi Melikişvilinin yaz¬dığına göre, «Albaniya her cehetce öz qonşularından güclü idi» (16).

Qedim Oğuz elini (indiki Ermenistanı) gezmiş avropalı seyyah ve tedqiqatçılardan fransız J.B. Taverniye (1655), J.Şarden (1673), italiyalı Cemelli (1694), ingilis Moriyen (1813), Ger Perter (1817), Dübua de Monpero (1848), P.Kameron, Linç, M.Vaqner burada azerbaycanlıların çoxluq teşkil etdiyini göstermişler. Bu müellifler İrevanda yaşayanları sehven «farslar», «müselmanlar» adlandırmışlar.

Qeyd etmek lazımdır ki, İrevan eyaletinin ve xanlığının mövcud olduğu 1410-1827-ci illerde bir defe de olsun ermeni menşeli şexs İrevan xanı olmayıb. Bu xanlığı idare eden şexslerin siyahısını tertib eden ermeni müellifi Hovannes Şahxatunan gösterirdi ki, 49 İrevan xanının hamısı azer¬baycanlı olmuşdur. Ermeni Sovet Ensiklopediyasında bir daha tesdiq edilir ki, «1400-1827-ci iledek İrevanda hökmdarların hamısı azerbaycanlı türk olmuşlar (17).

1828-ci il fevralın 26-da Qarabağ bölgesi ermeni mühaciretinin esas istiqametine çevrildi. Rus müellifi Qlinka yazırdı ki, «yeni istila olunmuş vilayetlere xalqın (yeni ermenilerin-A.M.) axını oralarda çöreyin çatışmamasına sebeb oldu. Bu zaman ermeni Lazarev bele bir serencam aldı ki, köçkünlerin yolunu Naxçıvan ve İrevan xanlıqları evezine Qarabağ xanlığına yöneltsin, çünki güman edirdiler ki, orada etibarlı ve bol ehtiyatlar vardır» (18).

Rus yazıçısının qeyd etdiyi kimi, artıq 1828-ci il martın 9-da «Türkmençaya yaxın olan müxtelif kendlerden erme¬niler Qarabağa hereket etmeye başladılar» (19).

Keçmiş İrevan ve Naxçıvan xanlıqları torpaqlarında qondarma «Ermeni vilayeti» yaradıldı. Rusiyaya birleşdirilenedek bu erazide üç şeher (İrevan, Naxçıvan ve Ordubad) ve 1.111 kend vardı. Rusiyanın işğalı zamanı bu kendlerin sadece 752-si meskun kend olmuşdu. Meskunlaşdırılmış kendlerden 521-i İrevan eyaletinde, 179-u Naxçıvan eyale¬tinde, 6 kend ise Ordubad dairesinde idi. Rusiya-İran müharibesi zamanı İrevan eyaletinde 310 kend, Naxçıvan eyale¬tinde 43 kend, Ordubad dairesinde ise 6 kend olmaq üzre cemi 359 kend boş qalmış ve dağılmışdı (20).

Bu kitabda qeyd olunan dağıdılmış kendlerin adlarından melum olur ki, onların hamısı Azerbaycan türklerine mensub olmuşlar. Bu kitabın maraq doğuran cehetlerinden biri müel¬lifin «Ermeni vilayeti»nin ermeni ehalisini köç etdirmeye qeder burada yaşayanlar ve ruslar terefinden bu yerlere köç etdirilenler olaraq iki qisme bölmesidir. İ.Şopen bütün «Ermeni vilayeti»nde köç etdirilmeye qeder 4.428 ermeni ailesinin (25.151 nefer) olduğunu, bunlardan da 3.498 ailenin (20.073 nefer) İrevan eyaletinde, 530 ailenin (2.690 nefer) Naxçıvan eyaletinde, 400 ailenin (2.388 nefer) ise Ordubad dairesinde meskunlaşdığını yazır (21).

İran erazisinden gelen ermeniler İrevan xanlığı erazisinde aborigen ehaliden (azerbaycan türklerinden) torpaq sahelerini satın alaraq yeni-yeni ermeni kendlerinin esasını qoyurdular. Ermeni menbelerinin qeyd etdiyine göre, hele 1431-ci ilde İrevan hakimi emir Rüstem Vacarşabad, Eşterek, Batrinc, Noraqavit, Aqunatun, Kirecli ve Muğni kendlerini Maku ermenisi Qriqora satmışdı. Bu yolla ermeniler XIX esrin evvellerinde 60-dan artıq kende sahib olmuşdular (22).

Bir çox xarici müellifler bele bir qenaete gelmişler ki, XIX esr boyu Qafqazda, xüsusile de Azerbaycanda meskunlaşmış ermeniler yerli xalqlar arasında ne hörmet, ne de şöhret qazana bilmişdiler. Ermenilerin veziyyetini qeleme alan Veliçko yazırdı ki, «Qafqazda sosial-iqtisadi mesele¬lerle tayfa meseleleri üst-üste düşür: burjuaziya, süstlüyü ve laqeydliyile ermeni parazitizmine meydan açmış bir neçe şerq dövletinin timsalından göründüyü kimi, yerli ehali üçün sosial, dövlet üçün siyasi tehlüke yaradan ermenilerden ibaretdir» (23).

Qafqazda yaşayan xalqlar gelme ermenilere o qeder de etibar etmirdiler. Xüsusile de azerbaycanlı ehali rus memur¬larının her yerde himaye etdiyi ermenilerin özbaşınalıqlarına döze bilmirdiler. Bütövlükde müselman türklerin ve ümumiyyetle regiondakı qeyri-ermenilerin rus hakimiyyetine qarşı nifretlerinin kökünde bu amil de dururdu. Bu ceheti çox ince¬likle sezen rus knyazı, filosof N.S.Trubetskoy «Qafqaz xalqları haqqında» adlı meqalesinde ermenilerin töretdikleri emellerin çar hakimiyyetine üzüqaralıq getirmesini bele qeleme almışdı: «Ermenilerle hemişe asanlıqla dil tapmaq olar. Ancaq ermeni¬lere arxalanmaq sehv olardı. İqtisadi cehetden güclü olan, Zaqafqaziyanın bütün iqtisadi heyatına rehberliyi öz ellerinde cemlemiş ermeniler eyni zamanda parazit-xalqın ve qulun bütün xüsusiyyetlerine malikdirler ve öz qonşularına nifretedek gedib çıxan ümumi antipatiyadan istifade edirler. Özünü onunla hemrey etmek bu antipatiyanı ve nifreti öz üzerine götürmek demekdir» (24).

Melum olduğu kimi, XIX esr boyu müxtelif fasilelerle ermenilerin İran ve Türkiye erazilerinden Qafqaza, xüsusile de Azerbaycana köçürülmesi prosesi davam etmişdi. Şavrov qeyd edirdi ki, 1877-1878-ci iller rus-türk müharibesinden sonra Zaqafqaziyaya daha 85 min ermeni köçürüldü (25).

Müellif daha sonra qeyd edirdi ki, Türkiyedeki ermeni çaxnaşmaları zamanı, 1893-1894-cü illerde ermenilerin köçürülmesi daha geniş miqyas aldı. 1893-1897-ci iller erzinde artıq Zaqafqaziya regionuna 90 min ermeni köçkünü gelmişdi (26).

Qeyd edek ki, hele 1828-ci ilden etibaren Osmanlı erazilerinden Rusiya imperiyasına ermenilerin axınları davam etmişdi. Mehz bu prosesi arxiv senedleri esasında diqqetle iz¬lemiş Semyuel yazırdı ki, «1827-1878-ci iller erzinde ruslar 1,3 milyon müselmanı zor gücüne köçürmüşdüler» (27).

1897-ci ilde Rusiya imperiyası erazisinde ehalinin siyahıya alınması keçirildi. Çarizmin 1805-1897-ci iller erzinde yeni bir esre yaxın apardığı miqrasiya siyaseti netice¬sinde, bütün qezalara ermeni mühacirlerinin gelmelerine baxmayaraq, azerbaycanlılardan olan köklü zadeganların sayı yüksek olaraq qalırdı. Bele ki, 1897-ci ilde Zengezur qezasında ve Göyce menteqesinde 4.911 nefer azerbaycanlı mülkedar ve bunun müqabilinde 904 ermeni mülkedarı vardı. Şuşa qezası ve Şuşa şeheri üzre ise bu reqemler müvafiq olaraq 5.033 azerbaycanlı ve 1.987 ermeni mülkedarı idi (28).

Xarici müelliflerin tesdiq etdiyi kimi, «1907-1912-ci il¬ler arasında ruslar daha 500 minden çox ermenini İrandan ve Osmanlı torpaqlarından çıxararaq Qars, İrevan ve Yelizavetpol eyaletlerine köçmelerine yardımçı oldu» (29).

Yuxarıdakı reqemler gösterir ki, azerbaycanlılar hetta Qarabağın Rusiyaya birleşdirilmesinden ve ermenilerin bu regiona kütlevi mühacireti başlanandan 90 il sonra da Qarabağ torpaqlarının en iri sahibkarları olaraq qalırdılar.

XX esrin evvellerinde ermeni etnosu ile azerbaycan xalqı arasındakı münasibetler tarixinde yeni merhele baş¬landı. Qarabağda etniki cehetden azerbaycanlılardan temiz¬lenmiş erazi yaratmağa çalışan ermeniler çar hakimiyyetine arxalanaraq terror ve deportasiya siyasetini heyata keçirmeye başladılar.

Veliçko yazırdı ki, «ermeniler inqilabi «Jonda» heqiqi ordusunu teşkil edirdiler. Türkiyeli yarımvehşi ermenilerin bandit desteleri bizim (Rusiyanın — A.M.) pis qorunan Asiya serhedlerimizi keçirdiler ve müxtelif ermeni tuzları terefinden, müflisleşmiş gürcü knyazlarından ve tatar (azerbay¬canlı — A.M.) ağalarından satın alınmış torpaqlarda yerleşir¬diler, yaxud da, muzdlu qatillerin ve her cüre cinayetkarların sıralarını dolduraraq Zaqafqaziyanın şeherlerini ve kendlerini dolaşırdılar» (30).

İrevanda çıxan «Novoe vremya» qezetinin müxbiri Qriqoryev bununla elaqedar olaraq 1903-cü ilde bildirirdi ki, ermenilerin töretdikleri cinayetlerin 80 faizi, «muzdlu qatillerin geniş destesine qoşulmuş» mehz türkiyeli ermeni¬ler terefinden töredilmişdir, onlar hemçinin «Milli meqsedler» namine ehaliden zorla pul toplanılmasında feal iştirak edirdiler» (31).

1905-ci ilin fevralından başlayaraq İrevan ve Qarabag bölgelerinde ermeni daşnaklarının dinc azerbaycanlılara qarşı başladıqları soyqırım siyaseti diger erazilere de yayıldı. Bakı¬da ermeni-azerbaycanlı toqquşmalarının qızğın çağında on¬larca müselman ailesi ermeni uşaqlarına ve ailelerini gizledib xilas etmişdiler. Ermeniler ise harada müselman görürdülerse ateş açaraq onları qetle yetirirdiler. Azğınlaşmış ermeni daşnakları çar hakimiyyetinden bele çekinmirdiler. Neticede 1905-ci ilin mayında Bakı qubernatoru knyaz Nakaşidze erme¬ni terrorçuları terefinden qetle yetirildi.

İrevan eyaletinde de silahlı daşnaklar azerbaycan kend¬lerine basqınlar edirdiler. 1905-ci ilin iyulunda İrevan şeherinin yaxınlığındakı Mengüş kendini mühasire ederek azer¬baycanlıları tamamile qırdılar.

Daşnaklar İrevan etrafındakı daha 12 kendi yandırıb dağıtdılar. Neticede, 1905-1906-cı illerde tekce İrevan quberniyasında 10 minden çox azerbaycanlı soyqırımına meruz qaldı. Bu zaman İrevan ve Yelizavetpol (Gence) quberniyalarında 200-den çox müselman kendi mehv edilmiş, ehalisi ise qırılmışdı.

Bu dövrde Yelizavetpol qubernatoru olmuş A.Kaçalov «Daşnaksütyun» partiyasının töretdiyi emellerle elaqedar olaraq 1907-ci il avqustun 9-da Rusiya çarının Qafqazdakı temsilçisi İ.Vorontsov-Daşkova teqdim etdiyi meruzesinde yazırdı ki, «Daşnaksütyunun Cenubi Qafqaz hüdudlarında başlıca olaraq Türkiyeden ferarilik eden ermenilerden ve yerli başkesenlerden ibaret, ellerinden zorakılıq etmekden başqa bir iş gelmeyen, feqet partiya büdcesinden yüksek maaş (en aşağı rütbeli zinvorlar üçün ilde 300 rubl) alan yüz min neferlik zinvorlar (esgerler) ordusu vardır» (32).

Qarabağ xanlığının Rusiyaya birleşdirilmesinden 100 il sonra yaranmış veziyyeti tehlil eden rus alimi Şavrov qeyd edirdi ki, «ağıl ve sağlam düşünce nöqteyi-nezerinden bizim buradaki siyasetimiz izaholunmaz bir tapmaca tesevvürü yaradır... Köçkünlerin daha böyük miqdari ermenilerin üze¬rine düşür, bele ki, Zaqafqaziyada yaşayan 1.300 000 ermeninin 1.000 000-dan çoxu diyarın köklü sakinleri sırasına daxil deyiller ve bizim terefimizden köçürülübler... Yalancı şahidlerden istifade eden torpaqsız gelmelerden olan erme¬niler dövlet torpaqlarının neheng sahelerini ele keçirmişdiler» (33).

Ermenilerin azerbaycanlı ehaliye qarşı qırım siyaseti 1918-1921-ci illerde ermeni daşnak hökumeti illerinde de fasilesiz olaraq davam etmişdi. Müselman ehalinin bu soyqırımı hem indiki Türkiye, hem İran (Cenubi Azerbaycan), hem Qerbi Azerbaycan (indiki Ermenistan) hem de Azerbaycan Respublikası erazilerinde aparılmışdı. Türkiyenin şerq hüdudlarında herbi emeliyyatlarda iştirak etmiş rus or¬dusunun polkovnik-leytenantı Qryaznov da komandirlik etdiyi erazide ermenilerin vehşilikleri haqqında resmi raport yazmışdı. Orada deyilirdi ki, «kendlere aparan yollara müselman kendlilerinin süngüye keçirilmiş meyitleri, kesil¬miş beden hisseleri ve dağıdılıb tökülmüş daxili orqanları sepelenmişdi...Efsus! Esasen qadınlar ve uşaqlar! Hakim¬ler ve sahibkarlar qetlleri teşkil etmiş, ermeni ordusu onu yerine yetirmişdir. Derin quyular qazılmış ve kömeksiz in¬sanlar heyvan kimi kesilerek bir-birinin ardınca quyulara atılmışdır. Sonralar öldürülmüş müselmanlar da quyulara doldurulmuşdur. Quyu meyitlerle dolandan sonra onun yanında dayanmış ermeni demişdi: «Yetmiş neferin meyiti, quyuya daha on meyit atıla biler». Sonra daha on müselmanın meyiti parça-parça edilib quyuya atılırdı ve quyu do¬landan sonra üstünü torpaqla örtürdüler. Qetller üçün mesuliyyet daşıyan ermeni bir eve seksen nefer müselman doldurur, sonra ise bir-bir onların başını kesirdi» (34).

1918-ci ilin martında Urmiyada bir gecede 1500 azer¬baycanlı ermeniler terefinden qetle yetirilmişdiler. Osmanlı qoşunları kömeye gelenedek ermeniler burada talan, qaret, amansız vehşiliklerle kifayetlenmeyerek, 10 minden artıq azerbaycanlını qanına qeltan etmişdiler. İran müellifi Ehmed Kesrevi yazırdı ki, «ermeniler qapıları sındırıb, evlere girib kiçik qız uşaqlarını zorlayır, sonra onlarla birlikde kişi ve qadınları öldürürdüler. Evlerden qaçmağa müveffeq olanları ise küçelerde gülleleyirdiler» (35).

1921-ci ilde Ermenistanda sovet hakimiyyeti qurulduqdan sonra ermeni şovinistleri müselman ehalinin deportasiyası ile yanaşı tarixi Azerbaycan torpaqlarının ilhaq edilme¬si siyasetini yeritmeye başladılar.

Zengezur, Dereleyez ve Göyce mahalları Moskvanın gösterişile Azerbaycan sovet hökumetinden alınıb Ermenis¬tana verildi.

Ermeni şovinistleri iştahası daha da artdığından onlar Moskvada oturmuş bolşevik güruhunun antimüselman, anti¬türk ehvali-ruhiyyesinden bacarıqla istifade ederek Azerbaycanın Qarabağ bölgesine de erazi iddiası ile çıxış etdiler. Lakin onların bu iddialarını Qarabağ ermenileri müdafie et¬mediler. Alban menşeli Qarabağ ermenilerinin ekseriyyeti ermeni-sovet ideoloqlarının mekrli niyyetlerini yaxşı başa düşürdüler. Qarabağa gelme ermeniler de Ermenistan rehberliyinin bu uydurma iddialarına qarşı çıxış ederek Azer¬baycan ehalisinin onlara xoş münasibet beslediyini, iqtisadi cehetden Bakı ile daha sıx bağlı olduqlarını bildirdiler. Bütün bunları hetta Azerbaycan müselman ehalisine qarşı qeddar siyaset yeriden bolşevik rehberleri de etiraf etmeli olmuşdular. Anastas Mikoyanın meruzesi haqqında Sergey Kirovun sovet rehberi Lenine gönderdiyi teleqramında deyilirdi: «Ermeni hökumetinin daşnak-agentleri Qarabağın Er¬menistana birleşdirilmesine - lakin bu, Qarabağ ehalisi üçün öz heyat menbeyinden Bakıdan mehrum olmaq demekdir — ve heç vaxtı heç bir telle bağlı olmadıqları İrevanla elaqeler qurmağa çalışırlar. Ermeni kendlileri beşinci qurultaylarında hemçinin Sovet Azerbaycanını tanımaq ve ona birleşmeyi qerara alıblar» (36).

Her şeyden elleri üzülen Sovet rehberliyi Azerbaycan Respublikasına gelecekde problem yaratmaq, ona tezyiq vasitesi kimi Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayeti adlı uydurma bir qurum yaratdılar.

Görkemli rus sovet alimi İ.B.Petruşevski 1928-ci ilde ermeni alimi Q.M.Ter-Sarkisyanla birlikde Qarabağ bölge¬sini qarış-qarış gezib tedqiqat işleri aparmışdılar. Onların başlıca meqsedi yerli ehalinin medeniyyetini, incesenetini öyrenmek idi. Onlar bu erazini kendbekend gezerek böyük material topladılar. Ermeni xristian monastrları ile elaqedar Petruşevski yazırdı ki, «ermeniler buralara olduqca az hallarda gedirler, son zamanlar ise ümumiyyetle getmirler. Bu menada onlar böyük simiclik gösterirler. Bu yerlere daha çox yerli türk maldarları, xüsusen de qışlaq ve yaylaq otlaqlarına köçen zaman baş çekirler. Buna göre onlar böyük sexavet gösterirler. Bu, bir daha sübut edir ki, ermeniler bu yerlerde gelme adamlardır ve yerli müqeddes abideler ümumiyyetle onlar üçün bele deyil, azerbaycanlılar ise esrler boyu burada yaşayaraq bu müqeddes yerlere etiqad edirler».

Nehayet, yerli ehalinin etnosunun, meişetinin, medeniyyetinin tedqiqi ve xeyli öyrenilmesi neticesinde alim be¬le bir yekun fikre gelir: «Qarabağ heç vaxt ermeni medeniyyetinin merkezi olmamışdır. Qarabağ medeniyyeti bütövdür ve o, azerbaycan xalqına mexsusdur» (37).

Ermeniler tarix boyu Azerbaycan medeniyyetinden neyi ise menimsemeye, exz etmeye ve hetta özününküleşdirmeye çalışmışlar. Bu sahede dünyada ermenilerle reqabete gire bilen ikinci bir etnos tapmaq olmaz. Onlar min bir üsulla özlerinin qedim tarixe malik olmalarını sübut et¬mek üçün hetta elmi ictimaiyyetde teeccüb ve gülüş doğura bilen saxtakarlıqlara bele el atmaqdan çekinmemişdiler. Bu cehetden ermeni alimi S.Ayvazyanın «böyük keşfi» ve id¬diaları xüsusi maraq doğurur. Bu ermeni alimi heç bir mesuliyyet hiss etmeden XII-XIII esrlere aid Azerbaycan Ata¬beyler dövletine mexsus kitabe ve pulların üzerindeki yazı¬ları eradan evvel XIX esre aid protoermeni heroqlifleri kimi oxumuş ve utanmadan da dünya metbuatına bu barede melumatlar ötürmüşdür. Lakin bu cür ağ yalana ve saxtakarlığa döze bilmeyen görkemli sovet şerqşünası akademik Piotrovski Ermenistan SSR EA Tarix institutunun «Elmi Xeberler»inin 1971-ci il 3-cü sayında bu ermeni tarixbazlarına tutarlı cavab kimi aşağıdakı mektubunu derc etdirmişdi:

«Bu il mart ayının 24-de Ermenistan SSR EA-nın Reyaset Heyetinde çıxış ederek gösterdim ki, Akademiyanın neşrlerinde ve bir sıra jurnallarda Ermenistanın qedim heroqlif yazıları haqqında meqaleler derc edilib ve hemin meqalelerde adi ereb yazıları b.e.e. XIX-XVII esrlere aid hayas heroqlifleri kimi qeleme verilib.

Ermenistan SSR EA «Xeberler»inde (Yer haqqında elm, Yerevan, 1964, seh. 73-81) Hayas heroqlifleri ile yazıl¬mış pulların şekilleri verilmişdir.

.. .Eslinde ise yazıları pozulmaqda olan bu pullar bizim eranın XII-XIII esrlerine aiddir. Eldegizler sülalesinden olan Azerbaycan Atabeyleri (1133-1225) terefinden zerb edilmişdir.

Bele pullar orta esrler Ermenistanında ve Zaqafqaziyanın qonşu vilayetlerinde kütlevi şekilde yayılmışdı. Sen deme, S.Ayvazyan terefinden derc edilen ve B.Mkrtçyanın meqalesinde tekrarlanan şekiller (Bele meqaleler sensasiya kimi Avropanın bir sıra elmi jurnallarında derc edilib - A.M.) fantastik bir şeydir, real veziyyetle heç bir elaqesi yoxdur. Adam heyret edir ki, müellif bele qondarma resmleri hansı cesaretle çap etdirmek qerarına gelib.

Mesamor daşları ve qayalarındakı Hayas yazıları (b.e.e. XVII esr) ile bağlı tedqiqatlar da bundan yaxşı veziyyetde deyildir. Yuxarıda adı çekilen meqalede. Mesamor heroqlifleri nümune gösterilir, yanında da tercüme metni verilir: «So¬nra od evidir (zengin bina). Allah merhemet göstersin Akopa, bu çeşmeli torpaqlar ebedilik ona mexsusdur». Eslinde ise, Ermenistan SSR EA erebşünaslarının reyinde gösterildiyi ki¬mi, bu Daş ereb herfleri ile yazılmış adi bir qebir daşıdır (yazı¬ların sureti düz çıxarılmayıb) ve burada yazılıb: «Eli... Qasım xan». Elbette bu yazı S.Ayvazyanın başa düşdüyü kimi soldan sağa yox, eksine, sağdan sola oxunur.

S.Ayvazyan kufi xetti ile yazılmış Mehemmed, Hesen, Eli adlarını da hayas heroqlifleri kimi başa düşüb. Bu az imiş kimi, damğayabenzer işarelerden, kufi yazı ve petroqliflerinden (buynuzlu heyvan şekilleri) bütöv bir metn yaradıb, bu¬nu soldan sağa oxuyub ve bele tercüme edib: «Yay çölü.yol keçen tamahkar (bu) esas zengin (zenginleşdirilmiş) binadır. İribuynuzlu mal-qara (qurban getirilib). Zengin eve yol hamıya (qadağandır)... Cehennem. (Bax: Ermenistan SSR EA «Xeberler»i (Yer haqqında elm, 1964, seh.73); S.Ayvazyan. Qedim Ermenistanın tarixi ve metallurgiyasının bezi mesele¬leri barede. Yerevan — Moskva, 1967. İstehsalat-neşriyyat kombinatı, VİNİTİ. Lübersı, seh. 84-86).

Hem de ereb adı Eli burda, nedense, «zengin bina», «od evi» (?), «mebed», Hesen adı ise «zengin» işaresi kimi qebul edilir. Ereb elifbasını az-çox bilen her kes kufi işareleri ile yazılmış bu adları asanca oxuya biler.

S.Ayvazyanın çıxartdığı suretler deqiq deyil, onlara esasen erebce yazıların xarakteri ve tarixi barede söz de¬mek mümkün olmaz, lakin B.Mkrtçyanın ingilisce meqalesinde verilmiş fotoşekillerin birine esasen prof. V.A.Kraçkovski bele bir neticeye gelib. Mesamor qayaüstü yazıla¬rında ereb kufi xetti ile naşılıqla yazılmış ve sağdan sola oxunan Eli, Hesen adları açıq-aşkar seçilir.

Bu işareler formaca orta esrlerinkine oxşaya bilmez, bizim eranın XIX esrine aid edilmelidir. Yeri gelmişken xatırladaq ki, Mesamor tepesinde Azerbaycan kendi Zeyve yerleşirdi.

Mesamor heroqlif yazıları haqqında geniş reklam edil¬miş ve teessüf ki, nüfuzlu elmi jurnallara da düşmüş mif belece dağıldı.

Axı Mesamor petroqliflerinin «açılışı» esasında dünyanın bütün elifbalarının b.e.e. XVIII esre aid olan Mesa-mor-giksos — qedim ermeni elifbasından yaranması kimi ciddi neticelere gelmişdiler. (Bax: S.Ayvazyan. Qedim Ermenistanın tarix ve metallurgiyasının bezi meseleleri barede, seh.102). Mesamor elifbasından başlanan yollar bu cedvelde bele yayılır: ermeni elifbası (V esr), finikiya elifbası (b.e.e. VIII-VII esrler), hind elifbası (b.e.e. XV esr), daha sonra ce¬nubi sammit, yunan elifbaları, Asiya, Afrika ve Avropanın bütün elifbaları. Tekce Ayvazyanın fantaziyasının genişliyine yox, hem de öz savadsızlığına göre heyretamiz olan bu cedvelin genclik qezeti «Komsomolets»de çap edilmesine (15 noyabr 1968-ci il), Hayas yazısı haqqında nezeriyyenin «Qarun» jurnalı terefinden müdafie edilmesine de teeccüblenirsen. S.Ayvazyan yazır: «Nehayet, bir deste geoloqla birlikde bizim aşkar etdiyimiz Mesamor hayas arxeologiya obyekti inkişaf etmiş dağ-meden istehsalı ve heroqlif yazı sis¬temi ile Hayasın Ermenistanın Ayrarat vilayetine daxil olması baredeki şübheleri büsbütün dağıtdı. Ermenistanda ilk defe tapılmış heroqlif yazısı, Mesamorun ayrı bir medeniyyet abi¬desi olması fikrini redd edir. Onun mehz hayaslara (daha doğrusu, qedim ermenilere) mexsusluğunu sübut edir... Urar¬tu dövleti haqqında yüzillik ağlasığmaz fikir belece öz ömrünü başa vurdu». S.Ayvazyan Urartu barede fikrin ehemiyyetini itirmesini: 1) Movses Xorenatsinin Urartu barede heç ne de¬memesi; 2) Hayas ölkesinin urartların bütün yerlerini ehate etmesi; 3)Vandakı mixi yazıların ermenice oxunması ile esaslandırır. Bu axırıncı meseleye S.M.Ayvazyanın «Ermeni mixi yazılarının açılışı» (Yerevan, 1963) adlı kitabı hesr edilib; kitabda bir çox hallarda, bir-birinden çox uzaq olan, qeyri-deqiq Urartu ve ermeni sözleri tutuşdurulur; müqayise zamanı bu dillerin fonetik xüsusiyyetleri ve quruluşu nezere alınmır. (Ermeni dilinde Urartu dilinden alınma sözler vaxtile Q.A.Qaplanyan ve Qr. Acaryan terefinden gösterilmişdi).

Urartu mixi yazılarını ermenice oxumaq üçün ermeni-urartu sözlerinin benzerliyini sübut kimi götüren S.Ayvazyan bilmir ki, o, tekce Urartu yox, hem de assur mixi yazıla¬rını ermenice oxuyan A.Mordtmanın fikrini tekrarlayır. Halbuki bu fikir 150 il önce deyilib ve elm terefinden çoxdan redd edilib.

Ermenistan SSR EA Reyaset Heyetinin yığıncağında ermeni tarix elmine ziyan vuran ve teessüf ki, kütlevi edebiyyata da yol tapan bu savadsız «nezeriyyelerin» axınının qarşısını almaq meqsedile dediyim iradlar bundan ibaretdir. Akademik B.Piotrovski (Leninqrad)» (38).

1988-ci ilden 1991-ci iledek Ermenistan Respublikasında aparılmış «etnik temizleme» neticesinde ermeni ve sovet esgerlerinin zor tetbiq etmesile 259 azerbaycanlı ken¬dinden soydaşlarımız qovulmuşdular. Azerbaycan Respublikasının özünde ise ermenilerin tecavüzkar müharibesi ne¬ticesinde 1988-1994-cü iller erzinde yüzlerle yaşayış, senaye, ictimai iaşe, medeni, sosial ve teserrüfat obyektleri yandırılaraq mehv edilmişdir. 1828-1989-cu iller erzinde indiki Ermenistan erazisinden 2 milyondan çox azerbaycanlı didergin salınmışdı. Eger onlar didergin salınmasaydılar, bu gün Ermenistan Respublikası erazisinde 8-10 milyon nefer azerbaycanlı yaşayırdı.

4. Ermeni terrorizmi

"Şeherde cesedlerden basqa müselman yoxdur» -1918-ci ilda Bakıda olmuş ingilis Konsuln A.E.MakDonell

Ermeniler son iki yüz ile yaxındır ki, özlerinin bednam şöhret qazanmış, özge xalqlara ve milletlere, xüsusile de müselmanlara ve türklere qarşı terrorçuluq siyasetini davam etdirirler. Bu üsulla onlar dünya ictimai reyini çaşdırmağa, onların diqqetini uydurma «ermeni problemine celb etmeye çalışır, meskunlaşdıqları erazilerde yerli xalqlardan yeni-yeni torpaq saheleri qoparmağa sey göstermişler.

Ermeni terrorunun qurbanları, bir qayda olaraq ehalinin müxtelif tebeqeleri olmuşlar. Dünyanın sivil dövletlerinde bele özlerine hörümçek toruna benzer geniş terrorçuluq şe¬bekesi qurmuş olan ermeniler Türkiye dövletine tezyiqler göstermek meqsedile türk diplomatlarının ve iş adamlarının «ovuna» çıxmağı da unutmamışlar. Amerikalı müellif Semyuel haqlı olaraq yazırdı ki, «1973-cü ilden 2001-ci ile qeder ermeni terrorçuları yüzden artıq türk hedefine hücum etmiş, ekseri türk diplomatı olan 70 neferden çox adamı öldürmüş, Ermenistanın «resmi» kilsesinden ise adi mezemmet de eşidilmemişdir» (1).

Mexfi fealiyyete malik olan ve bednam ermeni generalı, faşistlerin lakeyi Dronun «şerefine» «DRO» adlandırıl¬mış terrorçu teşkilatın «DRO-8», «DRO-88», «DRO-888»

ve «DRO-8888» şerti adları altında terrorçu filialları türk ve müselman iş adamlarına ve yeri düşdükce dinc ehaliye qarşı qanlı emeller töretmekde davam edirler.

Hemçinin qeyd etmek lazımdır ki, 1975-ci ilde Beyrutda tesis olunmuş «Gizli ermeni azadlıq ordusu» (ASOA) öz fealiyyetini Suriyada qurmuşdur. Onun etrafında 1000-e yaxın xüsusi telim keçmiş esgeri vardır. Yarandığı günden ke¬çen altı il erzinde dünyanın müxtelif ölkelerinde 19 türk di¬plomatını qetle yetirmişdir.

«Ermenistanın qurtuluşu namine gizli ermeni ordusu» (ASALA) 1975-ci ilde Beyrutda yaradılmışdır. Onun herbi ve döyüş telimleri üzre bazası Suriyada yerleşir. Bu terrorçu teşkilatın qarşısında duran esas vezifeler - guya «işğal altın¬da olan» ermeni torpaqlarını azad etmek ve neticede «Bir¬leşmiş demokratik ve sosialist Ermenistanı» dövletini yaratmaq, «vetene» qayıtdıqdan sonra ermeni xalqına en azı öz müqeddaratını özü teyin etmek hüququ qazandırmaq, erme¬nilerin uydurma «soyqırımını»nın guya tarixi bir heqiqet kimi Türkiye terefinden qebulunu temin etmek.

ASALA-nın esas terror aktları Azerbaycan ve Türkiye vetendaşlarına ve obyektlerine qarşı yöneldilmişdir. Bu teş¬kilat terefinden hele 1984-cü iledek 42 Türk diplomatı qetle yetirilmişdir. Teşkilatın esas simalarından biri olan Akop Akopyan Amerika metbuatına verdiyi müsahibesinde açıq suretde bildirmişdi ki, «bizim düşmenimiz — türk rejimi, NATO ve bizimle birge olmayan ermenilerdir» (2).

ASALA teşkilatı 1980-ci ilin aprelinde PKK ile müqavile imzalamışdır. Elde olunmuş razılığa esasen ASALA terrorçuların hazırlanması ve maliyyeleşdirilmesi meselele¬rini öz üzerine götürmüşdü. PKK öz növbesinde ermeni terrorçuları ile çiyin-çiyine Türkiyenin dinc sakinlerine ve mülki obyektlerine qarşı qanlı aksiyalarını davam etdirir. 1988-ci ilin dekabrında ASALA-nın lideri Akopyan öldürüldükden sonra bu teşkilat üç yere bölünmüşdür.

ASALA ile emekdaşlıq eden diger terrorçu ermeni teşki¬latlarından 1977-ci ilde yaradılmış «Yeni ermeni direnişi» (NAR), 1991-ci ilde yaradılmış «Ermeni azadlıq herekatı» (AOD) teşkilatları ile sıx emekdaşlıq edir. 1979-cu ilde ASALA terefinden yaradılmış «Ermeni azadlıq cebhesi» adlı teşkilatın esas meqsedi ise Türkiye ve Azerbaycan erazilerinde terror aktları töretmekden ibaret idi.

Ermeni milletçi dairelerin 1988-ci ilde Moskvada yaratdığı «Ermeni ittifaqı» teşkilatı ASALA ile müntezem elaqe saxlayan terrorçuların MDB mekanında fealiyyetini temin et¬mek, onları saxta senedlerle techiz etmek meqsedi güdür. Görünür bele bir teşkilatın fealiyyeti Rusiyada müeyyen daire¬leri tam qane edir.

ASALA terefinden 2001-ci ilde yaradılmış «Geqaron» terrorçu teşkilatının meqsedi Cenubi Qafqaz ve Orta Asiya erazilerinde türksoylu siyasi liderlere, diplomatlara ve biznesmenlere qarşı terror aktları töretmekden ibaret idi.

Fransada yaşayan ermeni gencleri terefmden 1981-ci ilde teşkil edilmiş «Orli qruplaşması» öz fealiyyeti dövründe dünyanın müxtelif ölkelerinin aeroportlarında onlarca terror aktları töretmişler. «Demokratik cebhe» adlı teşkilat ise ABŞ, Kanada ve Qerbi Avropa ölkelerinde fealiyyet göstererek Türkiye dövletnin süqutuna nail olmaq istiqametinde fealiyyet göstermişler. Hemçinin qeyd etmek la¬zımdır ki, 2001-ci ilde yaradılmış «Apostol» (Ermenistanın müdafie birliyi) terrorçu teşkilatının üzvleri esasen Ermeni¬stan, Suriya ve Livan vetendaşlarından ibaretdir. Bu teşkila¬tın da esas meqsedi Türkiye ve Azerbaycan erazilerinde terror aktları töretmekden ibaretdir.

5. Ermeni mentaliteti

«Ermeniler de adamdılar, amma evlerinde çömeltme gezirler» - Roma tarixçisi ve yazıcısı Petroni

Ermeni etnosu tebieten, irsen xeste doğulur. 1982-ci ilde Moskvada çap olunmuş Böyük Tibb Ensiklopediyasında ermeni xesteliyinden behs olunur. Orada qeyd olunur ki, ermeni xesteliyi nisbeten nadir genetik şertlenmiş xestelikdir. Bu xestelik xüsusile ermenilerde, esasen de cinsinden asılı olmayaraq uşaq ve yeniyetme yaşlarından başlanır (1).

«Qabusname» adlı tarixi-bedii farsdilli qaynaqda qeyd olunurdu ki, «Ermenilerin eybi: bedfel, kündebeden, oğru, gözügötürmeyen, bir ayağı qaçmaqda olan, emre baxmayan, yersiz hay-küy salan, vefasız, riyakar, söyüş seven, üreyi xıltlı, ağasına düşmençilikdir. Ümumiyyetle, onlar başdan-ayağa müsbetden çox menfiye yaxındırlar» (2).

Ermeni etnosunun formalaşmasında ve onun sonrakı taleyinde kilsenin ve keşişlerin, ermeni feodal ve eyanlarının helledici rolu olmuşdu. Eger ermeni kilsesi ve keşiş¬leri olmasaydı, bugünkü ermeniler ve onların da az-çox özge xalqların tesiri altında yaranmış medeniyyetleri de olmazdı. Lakin tarix sübut etmişdir ki, ermenilerin başına gelen ehvalatlarda daha çox özlerinin, özlerinin de içeri¬sinde keşişlerinin rolu böyük olmuşdur. Tesadüfi deyildi ki, hele orta esrler dövründe ermenilerin katolikosu Nerses (1166-1173) ermenilere müracietle demişdi ki, ermeniler «bizim günahlarımız üzünden dünyanın bütün uzaq ölkelerine yayılmışlar» (3).

Ermeni etnosunun xarakterine nezer yetirsek görerik ki, yalan danışmaq, insanları aldatmaq, onlara fırıldaq gelmek, verdiyi sözün üstünde durmamaq, vedine xilaf çıxmaq, tamahkarlıq, oğurluq, paxıllıq, etibarsızlıq sanki onların qanına hopmuşdur. Tesadüfi deyildi ki, rus çarı II Nikolaya ermeniler haqqında teqdim edilmiş xüsusi meruzede de qeyd olunurdu ki, «eger qedim ve yeni en yaxşı ermeni tarixçilerini diqqetle oxusaq, bu xalqın görkemli mütefekkirlerinde mövcud olmuş ermeni gerçekliyine qaranlıq, tutqun görüşlerden sarsılarsan. Tamahkarlıq, fitne-fesad, andı pozma, satqınlıq, riyakarlıq görünür ki, bu tayfanın başlıca milli xüsusiyyetleridir» (4).

Ermeni etnosunun yuxarıda sadalanan menfi keyfiyyetleri eslinde onları neinki Şerq xristianları arasında, bütövlükde bütün dünya xristianları arasında xeyli gözden salmışdır. İspan coğrafiyaşünas alimi M.Ksimeues ermeni¬lerin «soyqırımı»na meruz qalmaları baresinde iddialarının başdan-başa uydurma ve saxtakarlığın en vehşi ixtirası adlandıraraq qeyd edirdi ki, o, bütün şerq xalqları arasında yalan demekde en mahir, serişteli ve öyrencelisinin ermeni¬lerin olmasını» müşahide etmişdir» (5).

Yuxarıda deyilen fikirlerle elaqedar olaraq Amerikalı müellif Semyuel yazırdı: «Heqiqet burasındadır ki, erme¬niler pis ve satqın esgerler olmaqla beraber, eyni zamanda yalan ustası idiler ve heç neyin hesabına ne ise qopartmaq üçün fırıldağa el atırdılar. Onların heç neden xebersiz xristian dünyasına sırıdığı «iyirminci esrin ilk genosidi» eslinde «esrin ilk şişirdilmiş yalanı» (6) idi.

Ermenistana yardım üzre Müttefiqlerin komissarı olmuş polkovnik Haskell formal olaraq öz vezifesinden 1920-ci il avqustun 1-de istefa verdi. Növbeti ay Londonda Xarici İşler Nazirliyine çağırılarken o, «ermenilerin çörekitiren, «profes¬sional dilenciler» olduğunu beyan etdi. Ermenilerin idarecilik bacarığına Britaniya hökumetinin özünde inam az idi» (7).

Bu dövrde Britaniya XİN-nin zabiti Duayt Osborn Londondakı ofisinde polkovnik Heskell ile görüşü haqqmda yazmışdır: «O, Ermenistanla, ermenilerin indisi ve geleceyi ile çox maraqlanırdı ve her ikisi haqqında menim heç vaxt eşitmediyim melumatlar verdi. Ölke çöllükdür, xalq ise professional dilencilerden savayı heç ne deyil. İrevan Respublikasından kenarda yaşayan varlı ermeniler öz aclıq çeken hemvetenlerine bir qara qepik de vermez, İrevandakı varlı¬lar ise küçelerde ölen qaçqın uşaqlarının yanından keçer ve qaçqınlara baxmaq üçün xestexanalarda işlemekden qetiyyetle imtina ederler. Muzdlu dayeler ise xestexanalardan pula gede bilen şeyleri çırpışdırıb satacaqdır.

Onlar oğru ve yalançıdırlar, tamamile şerefsiz, özlerine kömek etmeyi bacarmayan, başqasına kömek etmeyi iste¬meyen ve tamamile minnetdarlıq hissi olmayan adamlardır. Onlarda vetenperverlik hissi yoxdur. Ölkede ne inzibatçılıq, ne de siyasi bacarıq yoxdur, artırmaq üçün ne pul var, ne de tebii ehtiyatlar. Özlerini temin etmiş xarici ermeniler ise .. .ne milli evleri üçün xerc çekecekler, ne de vetene qayıdacaqlar...». Bu fikirlere Dövlet Katibinin müavini Lord Hardinq bu münasibetle elave etmişdir ki, «ermenilerin xarakterini bildiyime göre men bu sözlere qetiyyen teeccüblenmirem» (8).

Britaniyanın vitse-konsulu kapitan Dikson 1908-ci il sentyabrın 30-da sefir Loutere bele bir melumat göndermişdir: «Menim öyrene bildiyime göre, tabeliyimde olan ermeni qeddar, xesis, yaltaq, prinsipsiz, yalançı ve oğrudur; ona azadlıq verilerse, bu pis keyfiyyetlerinin heç birini itirmeyecek, üste¬lik sırtığa, yekexanaya ve despota çevrilecekdir. Onda eclafcasına oğurluq itiliyi var, bu keyfiyyet bu erazideki savadsız adamlar arasında ağıllı tesir bağışlayır» (9).

Avropa alimlerinden Korte ermeni etnosunu tedqiq ederek bele bir neticeye gelmişdir: «Türkiyede sizi aldadan birine rast gelmişsinizse, bilin ki, bu şübhesiz bir ermenidir. Memleketin xüsusiyyetlerine yaxşı beled olan Eskişehirli böyük bir xristian seyyah mene tecrübelerinin ona bunu öyretdiyini söyledi: «Bir türk ile iş göreceyin halda müqavile bağlamağa lüzum görmürem, onun sözü yeter. Amma bir yunan ve ya başqa bir xristianla iş göreremse yazılı bir müqavile bağlaram. Bu şertdir. Ermenilere gelince, onlarla yazılı da olsa heç bir müqavile bağlamaram. Çünki heç bir müqavile onların yalan ve hiylelerine qarşı bir teminat ver¬mez» (10).

îngilis müellifi Harold Armstronq ermenileri «çox gic ve adamayovuşmaz insanlar, hesed aparan (antik müellif Tatsit de ermenilerin bu xüsusiyyetini qeyd etmişdi-A.M.) ve başqası haqqinda pis danışan» adamlar kimi tesvir etmişdir. O, erme¬niler haqqinda müşahidelerini bele tamamlayır: «Onlar bic, yapışanda qopmayan, mexfiliye meyilli, mekrli ve fırıldaqçıdırlar. Dinden böyük meharetle behrelenir, lakin ondan satqınlıq ve paxıllıqlarının örtüyü kimi istifade edirler» (11).

Ermenilere xas olan menfi xüsusiyyetler diger xalqların edebi yaradıcılığında da öz eksini tapmışdır. Ermeniler ger¬çek heyatda malik olduqları xüsusiyyetlerile de bedii eserler¬deki menfi obrazlara çevrilirdiler. Rus bellestrikasının nümayendesi Leskovun «Soboryane» eserinde hemçinin olduqca böyük tazlı ermeni Termosesov haqqında söhbet açılır. O, «mekteb yaşlı uşaqlara noxud oğurlamağı tövsiye edir». Müellif eserin başqa bir yerinde qehremanlarından birinin dili ile ona müracietle — «siz çox hiylegersiz» deyir (12).

Bu gün ermenilerin edebiyyat sahesinde az-çox neleri varsa, bütün bunlar türk xalqları ile, xüsusen de sonralar Azer¬baycan türkleri ile qonşu olmaları sayesinde elde edilmişdir. Bu işde poeziya sahesi de istisna deyildir. Ermeni müellifi Qukasyan hemçinin akademik M.Abeqyanın bele bir fikrini tesdiq edirdi ki, erken orta çağ ermeni poeziyasında qafiyeli şeir Azerbaycan ve başqa türk dillerinin tesirile meydana gelib. Bu fikirleri incesenet sahesine de şamil etmek olar. Bele ki, ermeni esilli akademik Marr, ermenilerin başqa xalqların tesiri altında medeni cehetden müeyyen inkişafa çatdıqlarını bele qeleme almışdır: «Aninin ermeni inceseneti öz yüksek inkişafını ermeni çarları dövründe deyil, ermeni dövletinin süqutundan sonra tapmışdı» (13).

Ermeniler terefinden başqa xalqların menevi servetle¬rini oğurlayıb özlerine medeniyyet yaratmaq cehdleri qedim zamanlardan bir enene halını almışdı. Hetta ermeni fa¬hişeleri de özlerine müşteri toplamaq üçün başqa xalqların mahnılarına göz dikmişdiler. Rus müellifi Tronski yazırdı ki, «Qedim dövrlerde Yunanıstan monastrlarında ermeni anahidleri (qeyri-qanuni yolla dünyaya övlad getirenler-bunlar haqqında birinci fesilde behs etmişdik) yunanların müqeddes muza neğmelerini oxumaqla özlerine hemfikirler tapmağa çalışdıqları zamanlarda onların bele neğmeler oxuması Yunanıstanda resmi qaydada yasaqlandı. Monastrların qapıları anahidlerin üzüne bağlandı ve belelikle, ermeniler yunanların muzalarını özününküleşdirib onların müqeddesliyine xelel getire bilmediler. Mecbur oldular ki, yunanların müqeddes mahnılarını oxumağı tergidib ermenilerin yüngül gece-küçe mahnıları ile özlerine müşteri yığsınlar» (14).

Ermeni dilinde milli koloritli mehebbet dastanlarının ol¬maması qabaqcıl fikirli senetkarları daima düşündürmüşdür. Tesadüfi deyil ki, ermeniler tarixi Azerbaycan torpaqlarına gelib meskunlaşandan sonra, onlar yerli Azerbaycan türk¬lerinin yüksek medeni nailiyyetleri ile üzleşmişdiler. Erme¬niler vaxtı fövte vermeyerek Azerbaycan şifahi xalq edebiyyatının nümunelerini neinki menimsediler, hetta onları utan¬madan öz adlarına çıxmağa, özününküleşdirmeye başladılar. Bütün bunları etiraf eden ermeni müellifi Q. Ağayan yazırdı ki, «bizim aşıqların mahnılarla qarışıq dastanları yoxdur, bunlar ancaq türkcedir» (15).

Ermeni müellifleri XIX esrin II yarısından etibaren azer¬baycan nağıllarına da tamah salmışlar. Tesadüfi deyil ki, Qaza¬ros Ağayan 1887- ci ilde yazdığı «İşıqlı ve qaranlıq dünyalar» adlı nağılı olduğu kimi, «Melikmemmed» nağılından götürmüşdür. O, sadece olaraq Melikmemmedin adını deyişib Qurgen qoymuşdur. Belelikle, Azerbaycan xalqının tarix boyu yaratmış olduğu maddi ve menevi servetlerin - abidelerin, tikililerin, şifahi xalq yaradıcılığı nümunelerinin ermeniler tere-finden özelleşdirilmesi, oğurlanması prosesi bu gün de davam etdirilir. Ermenilerin heyasızlığı o hedde çatmışdır ki, Azerbaycanın milli musiqi aletlerini, o cümleden sazı öz adlarına çıxmaqla kifayetlenmeyerek, Azerbaycan milli metbexine de soxulmuşlar. Qedim türk sözlerinden töremiş basdırma, dolma, qovurma ve başqa xöreklerin adlarına şerik çıxan er¬menilerden her şey gözlemek olar.

Ön Asiyaya, sonralar Qafqaz bölgesine seyahet etmiş bir sıra meşhur seyyahlar ve coğrafiyaşünas alimler de er¬meniler ile ünsiyyetde olmuş ve onların hansı menevi normalara malik olmaları baresinde çoxlu fikirler söylemişler. Fransız seyyahı qraf de-Şole ermeniler haqqında yazırdı ki, «.onların haramzadalığı ele menfur, alçaqlığı ele heqaretli, eclaflığı ele hiddet doğurandır ki, menim onlarla heç vaxt yaxınlığım olmamışdır».

Alman seyyahı Alfred Körte özünün «Anadolu eskiz¬leri» eserinde qeyd edirdi ki, «bu eyaletlerde xalqla temasda olan her bir adam türklere hörmet ve mehebbet besler, yunanları leyaqetsiz sanar, ermenilere ise nifret eder ve ik¬rah hissi ile yanaşar. «Bir yunan iki yehudini, bir ermeni ise iki yunanı aldada biler» zerb-meseli her yerde özünü doğruldur. Qetiyyetle demek olar ki, eger sizi Anadolunun harasındasa aldadıblarsa, onda yeqin bilin ki, siz ermeniye rast gelmisiniz» (16).

Qedim dünya tarixinin meşhur mütexessisleri, «Ümumdünya tarixi» adlı fundamental eserin müellifleri doktor Vinkler, Karl Nibur ve Henrix Şure yazırdılar ki, ermeni xalqı özünün «riyakarlığı, hiylegerliyi» ile ferqlenir, «çürütme fer¬menti» olub «tehlükeli bir tüfeyli kimi her sağlam bedeni üzür, dağıdır» ve «alverçi fırıldaqlığı esrler boyu inkişaf eden ve vücudunda inkaretme ve skeptizm kimi dağıdıcı qüvvelerin fealiyyet gösterdiyi yehudi tayfası ile öz xarakterine göre maraqlı ve ibretamiz paralel teşkil edir».

Tesadüfi deyil ki, bele bir tör-töküntü xalq zaman-zaman özlerine uydurma tarix yaratmaqla meşğul olmuşdur. Veliçko qeyd edirdi ki, «eger ermeni tarixinin üz qabığı üçün «uydur¬ma» sözünden başqa bir söz axtarsaydıq, «xeyanet» sözünden heç vechle yayına bilmezdik» (17).